قره باغ کوهستانی(آرتساخ)و ادعای پوچ آذربایجان

قره باغ کوهستانی یا آرتساخ حکومتی است مستقل که در قفقاز جنوبی قرار دارد. این کشور از غرب با جمهوری ارمنستان، از جنوب با ایران و از شمال و شرق با جمهوری آذربایجان هم مرز است. پایتخت آن شهر استپاناکرد و شهر شوشی مرکز فرهنگی آن است.

 

قره باغ کوهستانی به عنوان یکی از استان های تاریخی ارمنستان به نام

آرتساخ معروف است. در دوران های مختلف تاریخی این منطقه اسامی مختلفی به خود گرفته است. نام آرتساخ به دوران قبل از میلاد بر می گردد. آرتساخ به معنی جنگل های آرا می باشد، که در واقع شکارگاه آرا یکی از پادشاهان اسطوره ای ارمنیان بوده. در سنگ نوشته های اورارتویی از این منطقه با نام های "اورتخه" یا "اورتخینی" یاد شده است. استرابون در کتاب جغرافیای خود (قرن اول میلادی) از این منطقه به عنوان یکی از استان های هایک کبیر، در ساحل شرقی رودخانه "کور" به نام "اورخیستنا" یاد کرده است. در قرون وسطی با نام "زاودک" یا "پوکر سیونیک" (سیونیک صغیر) معروف بوده است. در قرن سیزدهم میلادی از این منطقه با نام "خاچن" یاد شده است. در قرن هجدهم "ارمنستان صغیر" نامیده شده و همچنین به عنوان بخشی از استان "اودیک" با اسامی  " آغوانگ"، " آرولیتیس گوغمانتس" (طرفهای شرقی) معروف بوده است. کلمه قره باغ در منابع تاریخی از قرن چهاردهم میلادی پدیدار شده و در واقع به زمانی بر می گردد که منطقه تحت سلطه ایران بوده است. در آن زمان مناطق دشتی "باغ سفید" و مناطق کوهستانی "باغ سعید" نامیده می شدند. سپس ساکنان ترک زبان منطقه "باغ سعید" را به "باغ سیاه" مبدل کرده اند. در زمان سلطه حکومت روسیه شوروی کلمه "ناگورنو" (کوهستانی) به آن افزوده شده و نام این منطقه به منطقه "قره باغ کوهستانی" تبدیل شده است. قابل ذکر است که  قسمت کوهستانی تقریباً 5/12 درصد کل قره باغ را دربرگرفته است. قره باغ از 5 ناحیه عسکران، مارتونی، هادروت، شوشی و مارداکرت  تشکیل شده است.

در سال 1805 م این منطقه که با نام خانات قره باغ معروف شده بود از ایران جدا و بر اساس معاعده های گلستان در 1813م و بعدها ترکمنچای در 1828م این منطقه و ارمنستان شرقی کاملاً از ایران جدا و به روسیه تزاری واگذار شدند.

این وضیعت تا سال 1917م و از بین رفتن حکومت روسیه تزاری و به قدرت رسیدن حکومت اتحاد جماهیر شوروی ادامه پیدا کرد. البته با از بین رفتن حکومت روسیه تزاری جمهوری تازه تاسیس دمکراتیک آذربایجان ادعاهای خود را برای تحت سلطه در آوردن مناطق ماوراء قفقاز شروع کرد که همزمان با  تخلیه و قتل عام ارمنیان ساکن باکو و گنجه از سوی نیروهای آذربایجانی بود. با وجود این که در 23 مارس 1920م شهر شوشی که پایتخت قره باغ در آن زمان بود توسط نیروهای آذربایجانی کاملاً ویران شده بود، نیروهای آذربایجان در مناطق دیگر قره باغ با مقابله شدید ارمنیان ساکن منطقه روبرو شدند. در اول دسامبر 1920م جامعه ملل منطقه قره باغ را منطقه مورد مناقشه نامید و بدلیل قتل عام هایی که جمهوری تازه تاسیس آذربایجان در منطقه بر علیه ارمنیان ساکن انجام داده بود مانع از عضویت این حکومت به جامعه ملل شد. از اینرو به هیچ عنوان منطقه را جزء مرزهای جمهوری آذربایجان قبول نکرده و منطقه را مستفل و مورد مناقشه نامیدند. پر واضح است که در سال های 1918 تا 1920م که جمهوری دموکراتیک آذربایجان تاسیس شده بود منطقه قره باغ به هیچ وجه جزء  اراضی این کشور تازه تاسیس نبوده است.

قره باغ در دوران اتحاد جماهیر شوروی

بعد از استقرار حکومت شوروی در منطقه ماوراء قفقاز، بر اساس توافقی که بین حکومت شوروی و ارمنستان بعمل آمد ارتش روس در منطقه قره باغ مستقر شد. با استقرار ارتش روسیه شوروی در منطقه کمیساریای عالی جمهوری آذربایجان شوروی اعلام کرد که این منطقه و همچنین مناطق نخجوان و زانگزور جزء جمهوری ارمنستان شوروی هستند و در این ارتباط در جون 1921م قرار دادی بین جمهوری های ارمنستان و آذربایجان عقد گردید بر اساس این قرار داد اعلام شد، آذربایجان شوروی در ارتباط با منطقه قره باغ هیچگونه ادعایی ندارد. این قرار داد در واقع آخرین سند
بین الملل رسمی است که در رابطه با منطقۀ مورد مناقشه قره باغ در حکومت کمونیستی عقد گردیده است.

بزودی حکومت شوروی برای برقراری روابط حسنه با ترکیه همچنین فشارهای استالین و در راستای سیاست های تفرقه افکنانه وی اقدام به جدا کردن اجباری این منطقه از جمهوری ارمنستان شوروی کرده و منطقه قره باغ  را به  جمهوری آذربایجان واگذار کردند.

به طبع با این موضوع ارمنیان ساکن منطقه قره باغ اقدام به مخالفت و مبارزه مسلحانه کردند. در نتیجه این مخالفت و اقدامات مسلحانه در 1923م به بخشی از منطقه قره باغ خود مختاری داده می شود که با عنوان حکومت
خود مختار قره باغ کوهستانی تحت نظر حکومت مرکزی آذربایجان شوروی قرار می گیرد، بخشی از این منطقه نیز کاملاً به جمهوری آذربایجان شوروی ملحق می شود، بدین گونه قره باغ کوهستانی به دو قسمت تقسیم می شود بخشی خود مختار و بخش اعظمی نیز که شامل گلستان، کلباجار، کاراهاد، لاچین و شامخور بودند از سوی حکومت مرکزی اتحاد جماهیر شوروی به آذربایجان شوروی واگذار می شوند.

در طول این مدت و هفتاد سال بعد از این تصمیم، ارمنیان ساکن منطقه خود مختار قره باغ بارها با تقاضاهای خود به مسکو خواستار الحاق دیگر مناطق به منطقه خود مختار و ارمنستان شدند لیکن این تقاضاها و درخواست ها بی نتیجه و پاسخ ماندند.

قره باغ بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی

نارضایتی ارمنیان منطقه از این وضعیت سرانجام در اواخر دهه1980 میلادی و همزمان با سیاست های گورباچف در سال های پایانی حیات اتحاد جماهیر شوروی، منجر به از سرگیری تنش های قومی میان ارمنیان و آذری ها شد. سال 1988م سالی مهم برای منطقه قره باغ کوهستانی می توان قلمداد کرد، در این سال ارمنیان ساکن منطقه قره باغ کوهستانی یک صدا برای بدست آوردن حقوق خود به پا خواستند و خواهان ملحق شدن به جمهوری ارمنستان شوروی شدند در 20 فوریه 1988م نمایندگان مجلس منطقه ای درجلسه ای اعلام به جدایی از جمهوری آذربایجان و الحاق به جمهوری ارمنستان بر اساس قوانین موجود در اتحاد جماهیر شوروی کردند و تقاضای خود را به حکومت مرکزی اتحاد جماهیر شوروی تسلیم کردند، لیکن در بخش های ارمنی نشین جمهوری آذربایجان در شهرهای سومگایت، باکو، گیرووآباد و شامخور حکومت آذربایجان اقدام به قتل عام ارمنیان ساکن این مناطق کردند به گونه ای که بیش از 450 هزار نفر از ساکنان ارمنی این شهرها گریخته و به ارمنستان پناهنده شدند.

مدت زیادی از حادثه سومگائیت نگذشته بود که کمیته‏ای با اعضای ثابت 11 نفره با نام «جبهة مردمی قره‏باغ» با هدف سازمان دادن به اعتراضات مردم قره‏باغ تأسیس شد. این کمیته که اختصاراً «کمیتة قره‏باغ» نامیده می‏شد، به سرعت قدرت گرفته و در صحنة مناقشه حاضر شد. اغلب اعضای این کمیته، برگزیدگان دانشگاهی و تشکل های نویسندگان بودند و بسیاری از آنان در زمینة تخصص خود چهره‏های سرشناسی بودند.

دولت مرکزی بی‏درنگ کمیتة قره‏باغ را غیرقانونی اعلام کرد و 4 نفر از رهبران ارمنیان دستگیر شدند و انجام تظاهرات در ایروان و قره‏باغ بدون اخذ مجوز ممنوع شد. در این هنگام دادگاهی که مسئول رسیدگی به حادثة سومگائیت بود، یکی از عوامل درگیری را که آذربایجانی بود به 15 سال زندان محکوم کرد. اگر چه آذری ها معتقد بودند که این حکم برای راضی کردن ارمنیان است ولی ارمنیان آن را حداقل مجازات می‏دانستند. چندی نگذشت که تظاهرات رسمی در اول ماه مه 1988م به تظاهراتی برای وحدت قره‏باغ تبدیل شد. در 17 مه 1988 م نیز تظاهرات گسترده‏ای در ایروان برگزار شد که در استپاناکرد، با اعتصابات سراسری همراه شد.

در ژوئن 1988م کنفرانس نوزدهم حزب کمونیست شوروی، در مسکو برگزار شد. انتظار می‏رفت که از منطقة قفقاز دو درخواست تغییر مرزها، درخواست آبخازها برای جدایی از گرجستان و درخواست ارمنیان قره‏باغ برای پیوستن به ارمنستان در این کنفرانس مطرح شود. در پی اظهارات گورباچف مبنی بر عدم امکان ایجاد هرگونه تغییر در مرزهای جمهوری ها تظاهرات در ایروان از سرگرفته شد. این تظاهرات در روز 5 ژوئیه 1988م به یک اعتصاب عمومی انجامید.

در روز 14 ژوئن 1988م  تمام مدارس و مراکز تجاری در حمایت از خواستة شورای قره‏باغ و برای واداشتن شورای عالی ارمنستان به تأیید این مصوبه تعطیل شدند. حدود 700 هزار نفر در میدان اپرا ایروان گرد آمدند.

دولت ارمنستان نیز از تقاضای شورای قره‏باغ برای الحاق به ارمنستان، حمایت و آن را تأیید کرد. از شورای عالی اتحاد شوروی نیز خواسته شد تا با نظر مثبت این مسئله را حل کند. همچنین در قطعنامه‏ مجزا، کشتار سومگائیت را نیز محکوم کردند.

در دوم سپتامبر 1991م در خلال فروپاشی شوروی، توسط مجمع مردمی نمایندگان قره باغ کوهستانی و شورای
منطقه ای منطقه شاهومیان، بیانیه استقلال قره باغ کوهستانی تهیه و استقلال قره باغ کوهستانی با مرزهای منطقه شاهومیان اعلام شد. البته بر خلاف تصمیم مردم منطقه، حکومت آذربایجان اقدام به لغو قانون جدید کرد که این عملاً مغایر با قوانین دادگاه قانون گذاری حکومت شوروی بود.

در 10 دسامبر 1991م چند روز قبل از فرو پاشی حکومت اتحاد جماهیر شوروی، ارمنیان قره باغ در نتیجۀ رفراندوم عمومی که با موافقت کامل و اکثریت مردم انجام پذیرفت به نفع استقلال از جمهوری آذربایجان رأی دادند. بعد از این رفراندوم نمایندگان اقدام به تشکیل و انتخاب مجلس قره باغ کوهستانی کردند. این مجلس اولین دولت مستقل قره باغ کوهستانی را تشکیل داد. این دولت در شرایطی شروع به فعالیت کرد که این کشور تازه استقلال یافته از طرف حکومت آذربایجان مورد محاصره و تهاجم قرار گرفته بود.

شروع جنگ

با استفاده از تجهیزات نظامی موجود و مستقر ارتش چهارم اتحاد جماهیر شوروی در جمهوری آذربایجان این حکومت اقدام به حمله و شروع عملیات جنگی بر علیه منطقه قره باغ کوهستانی کرد.

در ماه می 1992م نیروهای قره باغ کوهستانی موفق به آزاد کردن شهر شوشی از نیروهای متخاصم آذربایجانی شدند، همچنین از طریق منطقه لاچین راهی به سمت جمهوری ارمنستان باز کردند، بدین نحو توانستند خود را از محاصرۀ کامل نیروهای آذربایجانی بیرون آورند ولی در ماه های جون و جولای 1992م نیروهای آذربایجان موفق به تصرف در آوردن منطقه شاهومیان، مارتاگرد، ماردونی ، اسکران و هادروت از قره باغ کوهستانی شدند.

برای مقابله با حمله های دولت متخاصم آذربایجان حکومت قره باغ کوهستانی کمیته دولتی پشتیبانی در 14 آگوست 1992م تاسیس شد. گروهای کوچکی که در اقصی نقاط قره باغ کوهستانی اقدام به عملیات نظامی می کردند تبدیل به هستۀ مرکزی ارتش جمهوری قره باغ کوهستانی شدند. این درگیری های وسیع نظامی میان نیروهای ارمنی و جمهوری آذربایجان دست آخر منجر به پیروزی نیروهای ارمنیان شد.

جهت حل موارد موجود بین طرفین مخاصمه قره باغ شورای امنیت سازمان ملل در 3 قطعنامه مصوب سال 1993م  از طرفین درگیر درخواست  کرد که اختلاف های خود را در چهارچوب گروه مینسک حل و فصل نمایند. در واقع سازمان ملل بازگشت صلح به قره باغ را به سازمان های منطقه ای به ویژه سازمان امنیت و همکاری اروپا واگذار کرد. سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال 1992 گروه موسوم به گروه مینسک را با عضویت 9 کشور و به ریاست آمریکا، روسیه و فرانسه تشکیل داد و گروه مذکور توانست سرانجام در ماه مه سال 1994  آتش بس را بین طرفین مخاصمه بر قرار کند.   روسای گروه مینسک در جریان ملاقات وزرای امور خارجه سازمان امنیت و همکاری اروپا در مادرید در نوامبر 2007 نسخه جدیدی از طرح صلح مناقشه قره باغ را به وزیران خارجه ارمنستان و آذربایجان ارائه کردند.   
این گروه که از 1992م تاسیس شده است تا کنون فعالیت های خود را برای حل مناقشه قره باغ ادامه می دهد.

در حال حاضر قره باغ کوهستانی به عنوان دومین حکومت مستقل ارمنیان بعد از جمهوری ارمنستان به حیات خود ادامه می دهد.